§ 3. Kerkelijke rechtstoestanden.

De kerk van St Jan Evangelist moge vroeg, d.w.z. in het eerste kwart, of laat, d.w.z. in het derde kwart der XIII^e eeuw den titel en het wezen van parochiekerk verworven hebben, daar gebrak haar iets en daar bleef haar tot 1413 iets gebreken, nl. de algeheele zelfstandigheid, het vermogen en het verlof om geheel alleen op eigen beenen te staan.

Historisch was zij de jongere dis ondergeschikte van Orthen. Geografisch lag zij in Orthen's jurisdictiegebied, en vormde zij een parochie in een parochie. Kanomek was haar tot hoofd een priester toegevoegd, die als gedelegeerde van Orthen geen hoogeren titel voerde dan dien van plebaan¹ d.w.z. herder voor het volk, of van sacerdos parochialis d.w.z. geestelijke der parochie.² Practisch waren niet alle rechten haar in handen gegeven. Als er iets bijzonders gebeurt, treedt, ook binnen de nieuwe stad, de Orthensche herder als pastoor met gezagsdaden op en de Bossche plebaan duikt en zwijgt.³ Financiëel zal de St Jan, evengoed als hiërarchisch, onder Orthen gestaan hebben. Volgens kanoniek recht moest een derde deel der kerkinkomsten aan den pastoor komen, die over het beele gebied was aangesteld, dus aan Orthen, waartegenover de Bossche plebaan van hem eene behoorlijke vergoeding, een zoogenaamd „competens” zal hebben gekregen. Hare integriteit moest de St Jan met Orthen deelen. Zij was genoodzaakt in kanonieke gemeenschap met Orthen te leven. Op grond van dit alles is de St Jan te beschouwen als de eerzame dochter of „fihia” van de matrix-ecclesia, de grijze St Salvatorkerk der Villa Ortinon.

Terminologisch was de 's Hertogenbossche kerk echter nagenoeg de gelijkwaardige van de Orthensche kerk. Mutualiteit en eenheid treden in de termen steeds naar voren. Men oordeele:

In 1318: „quorum una dependet ab alia”, d.i. „van welke kerken de een van de andere afhangt”⁵ (Niet: „de eerste van de laatste”.)

In 1349: „simul ut dicitur ad invicem unitarum vel quarum una dependet ab altera”, d.i. wederkeerig met elkander vereenigd of waarvan de eene afhangt van de andere".⁶

In 1423 (nog bij nagalm): unitarum seu ab invicem dependentium", d.i. „vereenigd of wederkeerig afhankelijk”.⁸

In 1469 (als voor): „Canonice dependentium”, d.i. „Kanoniek afhankelijke kerken”.⁹

In 1518 (als voor): „Condependentium ecciesiarum”, d.i. „onderling afhankelijke kerken”.¹⁰

De jongere kerk, 's Hertogenbosch, wordt in deze stukken op ééne lijn geplaatst met de oudere kerk Orthen. Dat was voor de St Jan een heele voldoening. Doch waar diende deze verklaring „de jure” voor, als St Jan toch „de facto” de niet-volgerechtigde bleef?

Daarom de volgende vraag:

Kunnen de uitdukkingen: „quarum una dependet ab alia” enz. die ook elders veel voorkomen, niet gediend hebben, om den titelvoerenden herder van twee of meer parochies, (dus in dit geval den Orthenschen pastoor) rustiger de inkomsten dier meerdere parochies te verzekeren? Het kwam immers in de middeleeuwen dikwijls voor, dat één en dezelfde priester, „pastoor 1 was van drie, vier, of meer kerken, wat een overmatig accres van inkomsten veroorzaakte en waartegen de bisschoppen waakten.

Zoo kondigde ten jare 1310 voor het Utrechtsche (en in het Luiksche zal het wel niet anders zijn geweest) bisschop Guido van Avesnes, volgens de „Batavia Sacra” 2e deel, blz. 276 (waarvan ik de vertaling volg) openlijk af:

„Wij verbieden, dat geen priester zonder daartoe van ons of van onzen officiaal gemagtigt te zijn, twee kerken zal bedienen, ten waare dat de eene van de andere mogt afhangen, of dat hij over de eene als tij telvoerende en oprechte harder waar aangesteld, en de ander van onzentwege of door onzen officiaal zijne bestieringe waar aanbevolen”.

De in het aangehaalde rescript gestelde conditie was te Orthen-Den Bosch aanwezig of vervuld. De Orthensche pastoor was dus bij het innen van dubbele inkomsten met die in offlciëele stukken altijd herhaalde uitdrukkingen: „quarum una dependet ab alia” enz. verantwoord en gedekt. 0ók was hij in zijn recht bij het voeren van den dobbelen titel. Eveneens als hij in bestuurszaken het laatste woord zich voorbehield.

Waren de voor Den Bosch vleiende kanselarij-termen, waarbij zij eerder als zusterkerk van Orthen, dan als dochterkerk gesignaleerd wordt, soms oorzaak, dat de Bossche herders zich een te klinkenden titel aanmatigden? Of verlokte tot die te hooge titelatuur de bouw der nieuwe groote St Janskerk?

Zooals uit de oudste stukken blijkt, hadden de Bossche geestelijken slechts recht op den titel van plebaan. De Orthensche pastoor kent hun in het bagijnhof-charter van 1274 zelfs slechts den titel van sacerdos parochialis toe wat even veel of even weinig waarde heeft als plebaan.

Nochtans beginnen zij zich van 1285¹ af investitus te noemen of laten zij zich in de landstaal den titel van „persoen” aanleunen.² De adellijke pastoor Gerunghus is de eerste! De anderen volgden!

En nu mag, taalkundig uitgezift, investitus geen titel boven hun staat zijn geweest, vermits iedereen, die aangesteld wordt, een zekere „investituur” ontvangt, 't klonk tegenover Orthen toch veel te voornaam en „persoen” kon er in elk geval m.i. niet mee door.

Toen dan ook in 1413 de kerkelijke scheiding tusschen de parochies Orthen en 's Hertogenbosch plaats had, vond Paus Johannes XXIII het noodig en gewenscht, deken en kapittel nog een réprimande toe te dienen, minstens een kleine les mee naar huis te geven, dat n.l. de St Jan steeds niet meer dan een eenvoudig rectoraat en volstrekt geen pastoraat geweest was.³

Uit het eerste tijdvak der St Jan zijn ons, door enkele gelukkig bewaarde documenten, de volgende herders van Orthen en van den Bosch bekend gebleven.⁴

Pastoors van Orthen (Den Bosch inbegrepen).

Van 12.. tot 1231 Pastoor Theodericus,⁵

Van 1231 tot onbekend jaar, Pastoor Leonius de Bruxella of van Brussel.¹

Van onbekend jaar tot nà 1274 Pastoor Godefridus²

Van voor 1296 tot ± 1315 Pastoor Walterus³

Ondergeschikte herders van 's Hertogenbosch. (stad)

In 1270, 1274, 1275, 1278 een „plebanus” of een „sacerdos parochialis” zonder vermelding van voor- of familienaam.

In 1281 Plebaan Hermannus.⁴

Na 1281 en voor 1285,⁵ dus van omstreeks 1283 tot 1 Aug.⁶ van omstreeks het jaar 1310 de edelman⁷ „investitus” Gherungus.

Van ongeveer 1310 tot den 29^e Sept.⁸ van het jaar 1327-'28 of '29 „investitus” Macharius van den Bosch.

In de waarschijnlijk dikwijls voorkomende „absentia” of afwezigheid uit hunne standplaats van Gerunghus en Macharius, trad vermoedelijk de plebaan Hermannus Wederolduszoon, die in 1309 nog maar „presbiter” en een Jong geestelijke was⁹, als hun gesubstitueerde plaatsvervanger op¹⁰.

Opmerking verdient het, dat op her laatst van het hier behandelde tijdvak en onmiddelijk daarna, verschillende achtereenvolgende plebanen van den Bosch ook uit de stad geboortig zijn.

Zoo: Macharius van den Bosch, kanunnik, advocaat en officiaal van het Luiksche bisdom.¹¹

Hermannus Wederoldus zoon,¹² lid eener rijke burgerfamilie.

(Zeer waarschijnlijk) Adam die Lu. Oprichter van het kapittel.

Edmondus de Ghemert. Hij was de kleinzoon van den in de geschiedenis der St Jan zoo wèlbekenden Elias den lakenkooper. Naar zijn moeders familie, die van patricische of adellijke afkomst was, noemde hij zich van Ghemert.¹³